TÜRK VE RUS EDEBİYATINDA VAR OLUŞCULUK

                                   
                                                        Prof. Dr. Beyhan ASMA
                                                     
                Var oluşçuluk, esas olarak 17. yüzyıldan beri var olmakla birlikte, gerçek ününü ve daha çok da popülaritesini Sartre ile birlikte kazanmıştır. 20.yüzyılda, Martin Heidegger gibi kendine özgü ve yetkin varoluşçu filozoflar sözkonusu olmakla birlikte, bir felsefe olarak var oluşçuluk asıl etkisini Albert Camus ve özellikle de Sartre ile birlikte göstermiştir. Sartre, var oluşçu felsefenin hem felsefi hem de siyasal alandaki taşıyıcısı, uygulayıcısı olmakla bir entelektüel ve filozof olarak ayrı bir yer edinmiştir.
                  Var oluşçuluğun, geriye doğr
u gidildiğinde Blaise Pascal'a kadar uzayan bir geçmişe sahip olduğu görülür; bu belli bir şekilde anlaşılan var oluşçuluk anlamında bir felsefe eğilimidir elbette, yoksa var oluşçuluğun tartışmalarının bir kısmını, nüve halinde ya da perspektif düzleminde de olsa çok daha öncelerde, örneğin Sokrates felsefesinde, kutsal metinlerde vb, de bulunmaktadır. Ama bir felsefe eğilimi olarak Var oluşçuluğu Pascal ile birlikte ele alıp değerlendirmek yaygın bir tutumdur felsefe tarihi incelemelerinde.
                  Daha sonralari, Soren Kierkegaard tam olarak belli bir şekil verir varolusculugun anlaşılmasında. Buna göre dünyadaki insanin varoluşu bir problematiktir ve felsefenin soruşturulması bunun üzerine yürütülmelidir. ise, modern var oluşçuluğun kurucusu olarak kabul edilir. Var oluşculuk öyleki hem edebiyat alanında hem de felsefe alanında etkili olmuş ve çeşitli şekillerde temsilcilerini bulmuştur. Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger, Albert Camus, Dostoyevski var oluşçuluk dendiğinde akla gelen ve modern var oluşçuluğun temsilcileri olarak incelenen isimlerdir.
                   Sartre'ın, var oluşçuluğunda ilk olarak görülen, insanın önceden-tanımlanmamış bir varlık olarak ele alınmasıdır. İnsan kendi yaşamını, ya da tanımını kendi kararlarıyla verecektir. İnsanın içinde bulunduğu koşullar içinde yaptığı tercihleri onun kim olacağını ve ne olacağını belirler. Bu, "var oluş özden önce gelir" sözünün anlamıdır. İnsan önceden-zaten-belirlenmiş bir öze sahip değildir, daha çok o özünü kendi eyleyişleriyle gerçekleştirecek, yani var oluşunu şekillendirerek özünü ortaya koyacaktır. Kahraman ya da gereksiz biri olmak, insanın kendi yaptıklarıyla ilgili bir sonuçtur. Bu anlamda var oluşçu felsefede insanın etik bir varlık olarak şekillendirildiği, ama bununda siyasalı yadsımayan bir etik olduğu görülür. İnsan belirli bir bütünlüğün içine doğmuştur, burada belirli bağımlılıkları vardır ve bu bağımlılıklar içinde bazı kararlar vermek zorundadır yaşamı boyunca. İşte bu kararlar insanın var oluşunun gerçekleştirilmesidir. Bu anlamda Sartre var oluşçuluğu genelde sanıldığının aksine ve var oluşçu edebi metinlerde görülen karamsarlığa rağmen iyimser bir felsefe olarak değerlendirir. Özgürlük ve bağımlılık arasında tuhaf bir ilişki kurulur bu felsefede, öyle ki, insan kendi özgürlüğüne de mahkûm edilmiştir, denilir. Kendi kararlarıyla ve tercihleriyle özgürlüğünü gerçekleştirmek zorundadır.

                       Öte yandan var oluşçuluk belirtildiği gibi iyimser bir felsefedir ve özünde hümanisttir. Hümanizm Sartre'ın felsefesinde önemli bir yöndür. 20.yüzyılın ikinci yarısı özellikle Hümanizmin kuramsala ve felsefi olarak reddedilmesi ve eleştirilmesi olarak ortaya çıkmış olmasına ve bunların çoğunluğunun Fransa kaynaklı olmalarına rağmen, Sartre ısrarla, özgül bir şekilde anladığı anlamda Hümanizmi vurgular kendi felsefi konumunu ifade etmek için. Var oluşçuluk Hümanizmdir'der Sartre ve bu şekilde bir metni vardır. Geniş uzanımlı olsun dar uzanımlı olsun, biz bir felsefeyi ancak öncüleriyle ve yan yana yaşadığı felsefelerle kavrayabiliriz. Ayrıca ona anlamını kazandıran toplumsal koşullan da göz ününde bulundurmamız gerekir. Bir felsefe soyut ve yalıtık bir yapı olarak ele alındığı zaman bir hikmetler toplamı olarak görünür, oysa bağlantıları içinde ele alındığı zaman bir çağın duygularını ve düşüncelerini içeren etkin bir yapı olarak görünür. Bir felsefeyi doğal konumu içinde, yani felsefe denilen o büyük düşünce denizinin bir parçası olarak değerlendiremediğimiz zaman açıklamalarımız havada kalır, tutarlı bir yoruma ulaşamayız. Bizde var oluşçuluk pek etkili olmadı. Ancak var oluşçulukla ilgilenildi, var oluşçu felsefenin değilse de var oluşçu sanatın başlıca yapıtları dilimize çevrildi. Var oluşçuluğun bizde pek önemli olmamış olmasının başlıca nedeni, Batı Avrupa toplumuyla toplumumuz arasındaki yapı ayrılığı olmalıdır. Var oluşçuluk felsefede derinlikli, çok zaman çetrefil, zaman zaman ayrıntıda yiten bir öznelciliğe, gelişmiş bir var oluş araştırmasına, sanatta insanın dünyayla ilişkilerinden doğan açmazlarına, bunalımlarına, özgürleşme tutkularına karşılık olmaya çalışmakla, gelişmiş bir burjuva kültürünün varlığını gerektiriyordu. Var oluşçuluğun sorunları bir yandan bizim kültür düzeyimizi çok aşan, bir yandan da bizim toplumsal durumumuzla uyuşmayan sorunlardır. Azgelişmiş ve yoğun bir kültür etkinliği ortaya koyamamış bir toplumda insanın sorunları daha başka yollardan çözümlenmeliydi.

                        Gene de, var oluşçuluk toplumumuzda belli bir ölçüde etkin olmuştur. Olacaktır. Çünkü her toplum gibi bizim toplumumuzda da öznelci tutumun, öznelci bakış açısının bir karşılığı vardır; özellikle çağdaş ruhbilimdeki gelişmeler - var oluşçuluk elbette bu gelişmelerden büyük ölçüde yararlanmıştır - ister istemez bizde de ilgi uyandırmaktadır. Artık her yerde insan öznel - nesnel, bireysel - toplumsal bütünlüğü içinde ele alınmaktadır. Var oluşçuluk, insanın var oluşsal sorunlarını öznellik düzeyinde tartışan çok yönlü, çok çeşitli bir dünya görüşüdür. Bu dünya görüşü, felsefe düzeyinde, bir şeyler araştırması anlamı taşır, insanın şeyler dünyasındaki yerini, sorunlarını saptamaya, bu sorunlara çözüm getirmeye çalışır, sanat alanında da insanın var oluşsal sorunlarına (bunaltı, seçim, ilişki, umutsuzluk, başarısızlık, ölüm, hiçlik, başkası, yalnızlık, aşkınlık v.b.) açıklık getirmeye yönelir. Var oluşçu felsefe, bu tutumuyla, bir yaşam felsefesi özelliği gösterir, dünya ve insan karşısındaki tutumuyla klasik felsefenin tutumuna karşıt bir yönde yol alır: Klasik felsefe bir özler araştırmasını amaçlıyordu, var oluşçu felsefe doğrudan doğruya var oluşsa, insanın öznel bütünlüğüne yönelir ve özleri bu var oluştan giderek belirler. "Var oluş öz- den önce gelir" ilkesi her var oluşçu filozofun başlıca ilkesi olmuştur. Var oluşçu felsefenin bir öznellik araştırması olarak belirlenmesi. Onun bireyi kendi içine kapalı bir yapı olarak belirlemesi sonucunu doğurmaz. Ben'in var oluşu, dünyanın ve başka ben'lerin varlığını silmez. Ama her şey, ben'in kişisel var oluşu üzerine temellendirilecektir.

                           Bugün yürürlükte olan, etkinliğini sürdüren iki büyük felsefe var: Var oluşçuluk felsefesi ve Marx'çılık. Bunlar birbirleriyle pek uyuşmaz görünseler de, bir bakıma birbirleriyle doğrulanıyorlar, en azından birbirlerinden yararlanıyorlar. Çünkü gerçek insan başarıları, yakınlıklarıyla ya da karşıtlıklarıyla birbirlerini etkiler. Öte yandan, ortaklaşan insan, öznelliği olmayan insan değildir. Ancak, ortaklaşmanın seçim işi olmaktan çıktığı, bir zorunluluk durumuna geldiği bir dünyada Mark’çılık, öznelcilik çemberini aşmayan, aşmak istemeyen, aşamaz olan var oluşçuluk karşısında da- ha tutarlı, daha doğru görünüyor. Çünkü bireyselliğimizin yetkinliğini, ancak ve ancak, ortaklaşmamızın sağlamlığı, yaygınlığı, adaletliliği sağlayacaktır. Tersine, kurulmakta olan bir felsefedir, süre giden oluşumların, yeni dönüşümlerin, yepyeni yapıların gereklerine göre, kendini yeniden doğrulamak durumunda olan, yani temellerini yeniden gözden geçirmek ve bu temelleri daha akılsallaştırmak zorunda olan bir felsefedir.

                          Var oluşçuluk da gelişimini tamamlamış, kurulmuş, bitmiş bir felsefe değildir. Çünkü çağdaş toplumun bunalımlı insanı yaşıyor. "Kurtulmuş insan" bir tasarıdır ancak. Dünyayı sömürmüş, şişmiş, doymuş, ama doygunluğu ölçüsünde bunalımlara düşmüş, sonunda kendi kendini yemeye başlamış, doygunluğunu bir bakıma kendi zararına kullanmış bir büyük toplumun açmazlarım karşılayacak bir süre. Ayrıca ve daha önemlisi, o kendini kendi içinde arayan, bu arayışa yerden göğe kadar hakkı olan insanın gereklerini karşılamaya çalışıyor ne zamandır. Biz bu bunaltıyı yaşamamış olabiliriz, bu bunaltıyı bir lüks olarak yaşamak istemiş, ya da tümüyle yadsımış ola biliriz. Ama bunalan insanlar var, bunların bunaltısı gerçektir. Avrupa insanının bunaltısı üzerine kurulmuş olan bir dünya görüşü, dünyanın başka yerlerindeki insanlara, özellikle şu ya da bu nedenle bunalan insanlara ne diye bir şeyler söylemesin.

                             Bazı felsefeler bitmez, insan yaşamına ve felsefe tarihine etkin olarak katılır, onlar gerçek dönüşümlerin bildirileridirler. Aristoteles. Descartes ' her zaman vardır, Marx her zaman var olacaktır. Artık hiç bir temel sorunu onlara götürmeden çözümleyemezsiniz. Geçmişi onlar kurmuşlardır, bugünü onlar oluştururlar, yarını onlar doğrulayacaklardır. Bu anlamda var oluşçuluk da, genellikle sanıldığının tersine, geldi geçti bir tutum, bir moda olmaktan öte bir anlam taşıyor. O, belki de, insanın giderek artan ve karmaşıklaşan öznelliğini (öyle ya, geri zekâlılık diye bir durum olduğunu bile daha yeni öğrendik) bütün boyutlarıyla keşfedişini, Amerika'yı keşfedercesine keşfedişini karşılıyor. Bugün var oluşçuluğun kaynaklarını felsefe tarihinin derinliklerinde aramamız gerekiyor mu, bilmem. Ama o, bugün, birçok yönünü, birçok güçlülüğünü, birçok açmazını bunaltısından giderek keşfetmiş, dünyadaki konukluğunun tam anlamında bilincine varmış, başkalarıyla ilişki kurmakta eksik kalışının acısını çekmiş insanın kendine dönüş çabasını, dışa açılabilmek için kendini bir kere kendi içinde doğrulama çabasını karşılamaktadır. O, ruhsallığının etkinliğini bir bu dünyalı olarak tüm olanaklarıyla görmüş ve yaşamış insanın kendini arayışını karşılamaktadır.

                           Batı dünyasının kendine özgü atmosferi ve sorunlarının bir sonucu olarak ortaya çıkan var oluşçuluk Türkiye’de 1940’larda tanınmaya başlar. Bu bakımdan ülkemizde Var oluşçulukla ilgili ilk tartışma ve yazılar da 1940’larõn ilk yarısına denk düşer. Hilmi Ziya Ülken’in var oluşçu felsefenin Türkiye’de tanınmasına yönelik olarak "İstanbul” dergisinde yazdığı yazılar ve yayımladığı çeviriler, dönemi içinde sadece adı yeni yeni duyulmaya başlayan akımın tanınmasına yardımcı olur. Var oluşçu felsefenin Türk edebiyatında konuşulup tartışıldığı en önemli süreli yayınlardan birisi “a” dergisidir. Dergide; Edip Cansever, Cemal Süreyya, Turgut Uyar, İlhan Berk gibi var oluşçu felsefenin çeşitli etkilerini gösteren isimler çeşitli edebî eserleriyle yer alırlar. Dergi ilk sayılarında 1950’li yılların önemli tartışma konularından olan “Toplumcu-Gerçekçi” edebiyata karşı bireyi öne çıkaran bir edebiyat anlayışını önerir. Bireyi anlatan yazarın da gerçekçi olduğu görüşünden hareket eden bu düşünceyi başta Demir Özlü ve Erdal Öz olmak üzere diğer dergi yazarları da savunur. 1950’li yılların önemli bir başka dergisi olan Yeditepe ve yazarları da var oluşçuluğa ve buna bağlı konulara genişçe yer verirler. Yücel, Pazar Postası, Yeni Ufuklar, Yelken, Yordam gibi dergilerde Sartre, Kierkegaard, Camus, Jaspers gibi var oluşçuların üzerine yazılar yayımlanır. Süreli yayınlarda yıllarca süren tartışmalarla birlikte bu akımla ilgili ciddi kitaplar da bu yıllarda Türkçeye çevrilir. Bu çeviri faaliyetinin 1950’den sonra birden artması ve özellikle de 1960–70 arasında akımın hemen hemen bütün temel kitaplarının çevrilmiş olması oldukça dikkat çekicidir. Sonuç olarak 1950’lerden başlayarak Türk edebiyatında etkili olan var oluşçuluğun, pek çok yeni tema ve kavramın (var oluş, bireyleşme, ölüm, intihar, yabancılaşma, başkaldırı, toplumdan kopukluk vb.) edebî metinlere girmesine kapı araladığı söylenebilir. Bundan daha önemlisi de söz konusu temaları işleyen yazarların yeni durum ve olguları “yeni anlatım biçimleri”yle sunma çabası içinde olmasıdır. Dolayısıyla değişen yalnız konular değil, ele alınan birey ile bu bireyi dile getiren anlatım dili ve bakış açısıdır. O yıllarda edebî metinlerin içeriğinde ve anlatım özelliklerinde yaşanan bütün bu de isimler Türk edebiyatının tarihî akışı içinde önemli bir dönüm noktası olmuştur.

                   

                Var oluş felsefesinin genel özelliklerinden biri toplumsal, siyasal ve bilimsel gelişmeler ve bu gelişmelerin getirdiği bazı olumsuz durumlar sayesinde (sosyal değişimler, savaşlar despotizm vs.) insan var oluşunun tehlikeye girdiği ve insanın özsel var oluşunu bu tehlikeden kurtarmak gerektiği düşüncesidir. Yani artık eski metafizikte olduğu gibi “varlık ve onun en genel ilkesi nedir” sorusu yerini “insan ve onun özsel var oluşunun anlamı nedir” sorusuna bırakmıştır. Bu soruyu insana sorduran ve onu derin kaybolma uykusundan uyandıran bazı temel kavramlar vardır. Bu temel kavram ve belirlenim mesela Heidegger için “korku” kavramıyken; Jaspers için bizi temelden sarsan ve aynı zamanda bizde felsefe yapma arzusu da uyaran bu kavram sınır durumları kavramıdır. Modern psikolojinin temelinde harcı bulunan, insan üzerine yazılabilecek her şeyi yazdığı iddia edilen, okudukça bu iddianın doğruluğuna inanılan bir yazardır Dostoyevski... Kitaplarında asıl etki nihilizme aittir. Fakat yazarın 1864'de yazdığı Yeraltından Notlar, var oluşçuluğun edebiyattaki ilk yansıması olarak kabul edilebilir. ''Var oluşçuluk'' denilince ilk akla gelen Sartre gibi Dostoyevski'de de yaşamdan tiksinme, bulantı vardır. Eserlerinin dünyası karanlıktır ve kısır döngü içindeki insanlar vardır. Onun için var olmak özden önce gelen bir hakikattir. Dostoyevski'nin çağdaşı sosyalist aydınları hicvettiği bu kısa romanın aldığı tepkiler estetik değil, politik nedenlere dayalıdır. Turgenyev'le Dostoyevski arasındaki gerilim hem romana hem de tartışmalara yansımıştır. Oysa, "Yer Altından Notlar", çaresiz insanın hayat karşısında tutunamamasının, ruhsal olarak yaralanmasının, var oluşunu dünyaya haykırmak isterken giderek kabuğuna çekilmesinin hikâyesidir. Yazar'ın daha sonra işleyeceği birçok felsefi ve ahlaki problem, bu romanla başlamış olmasıdır. .

                     Yazar düşünce sanat deneyimini çalışmalarıyla sürekli arttırmıştır. Tanrı'dan - bir ıstırap Tanrı'sından - , tanrıtanımazlıktan, kötülükten, özgürlükten söz eden roman kişileri, gerçekte aynı bilincin değişik anları gibidir. Bu kişiler aracılığıyla Dostoyevski cinlerini ruhundan uzaklaştırır. Bakış açısı değişmekle birlikte, yapıtları mutlakın aynı coşkulu ve acı veren arayışı içindedir. Bence eğer, bugün insan anlayışımızda, kendi kokumuz, pisliğimiz, yenilgilerimiz ve acılarımızı sahiplenip sevebilmek ve aşağılanmanın zevklerinde bir mantık
olduğunu kabul etmek varsa bu görüşün başlangıcı olabilecek nitelikte bir eserdir “Yeraltından Notlar”. Bir yandan Rusya'da işlerin Batılılaşma ile yürütülebileceğini bilmesi, öte yandan da Batılılaşmacı, materyalist Rus aydınlarına duyduğu öfke, ya da Dostoyevski'nin bilgisi ile öfkesi arasındaki gerginlik “Yeraltından Notlar” 'ın tuhaflığı, değişikliği ve özgünlüğünü ortaya çıkarıyor gibi...

                Eserlerinde gerçek ve kurgu arasındaki sınırı alaşağı eden yazar, kimilerinin fantastik olarak tanımladığı sunum biçimlerinin, onun için gerçeğin özünü ifade ettiğini savunuyor. Neo-klasikçi olarak kabul edilen yazar, bilime yönelik düşünceleriyle de romantizm akımından etkilenmiştir ("Ayrıca tıbba saygı duyacak kadar boş inançlarım var") Var oluşçuluğun ilk izlerini taşıdığı düşünülen romanlarında gerilim, cinayet, korku, kendi deyişiyle 'dehşet' vardı. Bu, 'anarşist' bir yapısı olan yazarın neden hiçbir ideolojiyi savunmadığını da bence açıklıyor. Ona göre her türlü fanatizm, en derinlerde yalnızlık ve sevgisizlikten beslenirdi. Tasvirlerden ve abartılı betimlemelerden, kurgusu alelen ve matematiksel olarak ortada anlatım biçimlerinden nefret ederdi. O, insan ruhunu, şeytan ve Tanrı'nın savaştığı bir alan olarak görüyordu. Zıt duyguların aynı insanda bulunabileceğine inanırdı. İnsanın, umudunu yitirip amaçsız kaldığında çektiği can sıkıntısı bile, yazara göre, insanı bir hayvana çevirebilirdi. Dostoyevski'nin portresi itibariyle insanda beliren ürkütücü gizem duygusu, yazarın ruh hali ve her çağ için geçerliliğini koruyan klasik romanlarındaki buluş ve dokunuşlarıyla bütünlük kazanıyordu. Onun, bütün hayatı ve eserleri boyunca da Tanrı inancı ve bunun sorgulanmasının üzerine gittiği görülmüştür. Dostoyevski'nin giderek rasyonelleşen, metalaşan, ahlaki kaygılardan uzaklaşan bir toplumda yaşamaktan dolayı -daha o yıllarda- attığı çığlığın sesini duymak ve buna eşlik etmek, bu çığlığı niye attığımızı bilmek hepimizin faydasına olmuştur ve olacaktır

KAYNAKÇA

BARRETT, William (2003), Rasyonel İnsan/Var oluşçuluk Üzerine Bir

İnceleme (Çev.: Salih Özer), Ankara: Hece Yayınları.

EDGÜ, Ferit (1976), “Bazı yazarlarımızda izleri görülse de, Türk edebiyatında var oluşçuluktan söz etmek güçtür”, Milliyet Sanat, (Var oluşçuluk Sayısı) sayı: 202,

22 Ekim 1976, s. 10- 29.

GRİGORİEFF, Dimitiy Felix (1959), “Pasternak And Dostoyevsky”, SEEJ, 17, pp. 335–342.

İLH AN, Attilâ (1954), “Sahte Bir Peygamber/J. P. Sartre”, Mavi, sayı: 23, s.25- 27.

HALUK, Erdem (2001), “K. Jaspers’in Felsefesinde İnsanın Var oluşunu Gerçekleştirmesi Olarak İletişim”, Felsefe Dünyası, sayı:35, s.152-159.